नेपालको राजनीतिक इतिहास

नेपालको राजनीतिक इतिहास विविध चरणहरूबाट गुज्रिएको छ। यो इतिहास प्राचीनकालदेखि आजको आधुनिक लोकतान्त्रिक शासन व्यवस्थासम्म फैलिएको छ। नेपालमा राजा, राणाशासन, लोकतन्त्र र गणतन्त्रको विभिन्न चरणमा महत्वपूर्ण भूमिका रहेको छ।

प्रारम्भिक काल र विभिन्न राज्यहरू

नेपालको इतिहासको प्रारम्भिक काललाई लिच्छवी, मल्ल र किरातकालले परिभाषित गर्छ। लिच्छवीकाल (लगभग 400–750 ईस्वी) नेपालमा हिन्दू धर्म र संस्कृतिको व्यापकता, कूटनीति र व्यापारको प्रसार भएको युग थियो। यसपछि मल्लकाल (1200–1768) आयो, जहाँ तीनवटा प्रमुख राज्य काठमाडौं, भक्तपुर र पाटनमा विभाजित थिए। यो कालमा नेपालले सांस्कृतिक र कलात्मक प्रगति गर्‍यो।

एकीकरणको युग (1768–1846)

नेपालको एकीकरणका लागि पृथ्वीनारायण शाहको नेतृत्वमा गोर्खा राज्यको विस्तार महत्वपूर्ण घटना हो। सन् 1768 मा काठमाडौं उपत्यकालाई विजय गरेर नेपाल एकीकृत भयो। यस एकीकरणले आधुनिक नेपालको निर्माणमा भूमिका खेलेको थियो। तर, 1814–1816 को नेपाल-अंग्रेज युद्धमा नेपालले विशाल भूभाग गुमाएको थियो, जसलाई सुगौली सन्धिले औपचारिकता दिएको थियो।

राणाशासन (1846–1951)

राणाशासनको उदय सन् 1846 मा भएको कोत पर्वपछि भएको थियो। यो कालमा राणाहरूले देशको शासन सत्तामा कब्जा जमाए, राजालाई केवल सांकेतिक रूपमा राख्दै शासन गरे। राणा प्रधानमन्त्रीहरूले परिवारभित्र शासन हस्तान्तरण गर्ने परम्परालाई स्थायित्व प्रदान गरे। राणाशासनको अन्त्यका लागि विभिन्न आन्दोलनहरू भए, जसमा भारतको स्वतन्त्रता आन्दोलनबाट प्रभावित नेपाली नेताहरूको भूमिका प्रमुख थियो।

प्रजातन्त्रको उदय (1951)

सन् 1951 मा राणा शासनको अन्त्य र नेपालमा पहिलो पटक प्रजातन्त्रको घोषणा भयो। राजा त्रिभुवनको नेतृत्वमा राणाहरूको अन्त्य भयो र नेपाली काँग्रेसले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो। तर, राजा महेन्द्रले सन् 1960 मा संसद विघटन गरेर पञ्चायती शासन व्यवस्था सुरु गरे। यस व्यवस्थाले राजा केन्द्रित सत्ता प्रणालीलाई बलियो बनायो, जसले लोकतान्त्रिक आन्दोलनलाई दबायो।

पञ्चायती व्यवस्था र जनआन्दोलन (1960–1990)

सन् 1960 देखि 1990 सम्म नेपालमा पञ्चायती व्यवस्था कायम रह्यो। यो व्यवस्थामा राजाको हातमा सम्पूर्ण सत्ता थियो। तर, यसले जनताको आकांक्षा पूरा गर्न नसकेपछि सन् 1990 मा प्रजातान्त्रिक आन्दोलन (जनआन्दोलन-१) सुरु भयो। यस आन्दोलनपछि पञ्चायती व्यवस्था समाप्त भयो र संवैधानिक राजतन्त्रको स्थापना भयो।

माओवादी युद्ध र गणतन्त्रको स्थापन (1996–2008)

सन् 1996 मा माओवादी विद्रोह सुरु भयो, जसले दश वर्षसम्म देशमा सशस्त्र द्वन्द्व ल्यायो। यस विद्रोहले हजारौं मानिसको ज्यान लियो। माओवादीसँग वार्ता र जनआन्दोलन-२ को सफलतापछि, सन् 2006 मा राजा ज्ञानेन्द्रले शासन छोड्न बाध्य भए र नेपालमा पूर्ण लोकतन्त्र स्थापना भयो। सन् 2008 मा नेपालले औपचारिक रूपमा राजतन्त्रको अन्त्य गरी गणतन्त्र घोषणा गर्‍यो।

वर्तमान नेपाल (2008–हाल)

सन् 2008 पछि नेपाल गणतन्त्र बनेको छ। विभिन्न संविधान सभा र राजनीतिक परिवर्तनका बीच सन् 2015 मा नयाँ संविधान जारी भयो। यो संविधानले नेपाललाई संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको रूपमा परिभाषित गरेको छ।

नेपालको राजनीतिक इतिहास धेरै उतार-चढावपूर्ण भए पनि हरेक चरणले नेपाललाई आजको संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको रूपमा निर्माण गर्न महत्वपूर्ण योगदान पुर्‍याएको छ।